Τα Είδη των Δεικτών

Το trading απαιτεί σίγουρα συνδυαστική σκέψη και πολυπαραγoντική ανάλυση. Για πολλούς traders όμως, η διαχωριστική γραμμή μεταξύ αναζήτησης απαραίτητων στοιχείων για την ανάλυση και περιττής πολυπλοκότητας είναι ιδιαίτερα λεπτή. Η αποτυχία τήρησης του διαχωρισμού, οδηγεί σε αυτό που στο χώρο του trading ονομάζεται: “Analysis Paralysis” – δηλαδή την επεξεργασία τόσων πολλών διαφορετικών και πολλές φορές αντικρουόμενων δεδομένων με αποτέλεσμα την παράλυση του trader και την μη διεξαγωγή συναλλαγής ή την ετεροχρονισμένη είσοδο στην αγορά. Γι’ αυτό ακριβώς το λόγο ο trader πρέπει να μάθει να λαμβάνει τις απαραίτητες πληροφορίες, να ξέρει να τις αξιολογεί και να μπορεί να συνθέσει ένα απλό και κατανοητό σύστημα διεξαγωγής συναλλαγών.

» Γνωρίζοντας τους τεχνικούς δείκτες

Ένας νεοεισερχόμενος επενδυτής στο χώρο του trading βομβαρδίζεται από σωρεία πληροφοριών. Κάποιες από αυτές είναι πραγματικά χρήσιμες και απαραίτητες και κάποιες άλλες απλά περιττές ή ακόμη και παραπλανητικές. Ως συνέπεια, δεν είναι λίγες οι φορές που επέρχεται κορεσμός ή απλά κούραση και απογοήτευση η οποία οδηγεί σε εσφαλμένες επιλογές. Το παραπάνω είναι ιδιαίτερα αληθές όταν αναφερόμαστε στους τεχνικούς δείκτες. Υπάρχουν πραγματικά χιλιάδες δείκτες διαθέσιμοι με δεκάδες να προστίθενται κάθε μέρα. Η μεγάλη αυτή ποικιλία δεικτών και σημάτων λειτουργεί πολλές φορές αποθαρρυντικά για τον trader, ενώ αποσπά την προσοχή του, αναλώνοντας την ενέργειά το σε ήσσονος σημασίας θέματα. Το άρθρο αυτό έχει ως σκοπό να αποσαφηνίσει, να δώσει τις κατευθυντήριες γραμμές για το πώς επιλέγουμε τους κατάλληλους δείκτες, πώς τους συνδυάζουμε με άλλες τακτικές/τρόπο σκέψης αλλά και να ορίσει το πεδίο εφαρμογής των δεικτών ώστε να μπορούμε να φτιάχνουμε στρατηγικές στα «μέτρα» μας χωρίς να χρειάζονται πολύπλοκες αναλύσεις. Τέλος, θα ακολουθήσει ένα παράδειγμα εφαρμογής στην πραγματική αγορά.

» Απομυθοποίηση

Θα ξεκινήσουμε με μια απλή και σαφής διαπίστωση: «Δεν υπάρχουν μαγικοί ή εύκολοι τρόποι για επιτυχημένες συναλλαγές» και κατ’ επέκταση, ούτε «μαγικοί» κανόνες ή σήματα δεικτών που να εγγυώνται την αποτελεσματικότητά τους. Το trading όπως αναφέραμε και παραπάνω είναι μια δυναμική διαδικασία εκμάθησης και πολυπαραγοντικής ανάλυσης. Πιο συγκεκριμένα και εστιάζοντας στην ουσία του θέματος μας, πρέπει να αποσαφηνίσουμε το εξής

» οι δείκτες είναι το αποτύπωμα μαθηματικών πράξεων και τεχνικών φιλτραρίσματος της τιμής «

Για να μάθουμε λοιπόν να ερμηνεύουμε, να χρησιμοποιούμε και να επιλέγουμε τους κατάλληλους δείκτες πρέπει να καταλαβαίνουμε σε βάθος το πώς λειτουργούν, το πώς παράγουν σήματα και τις μαθηματικές πράξεις που τους συνοδεύουν. Η «στείρα» ερμηνεία των παραγόμενων σημάτων από μόνη της, δεν αρκεί!
Η διαδικασία της εκμάθησης και της μαθηματικής εξοικείωσης με τους δείκτες μπορεί να είναι χρονοβόρα ή ακόμα και να αποθαρρύνει μερικούς, αλλά είναι απολύτως σίγουρο ότι τα οφέλη που προσφέρει μακροπρόθεσμα θα σας αποζημιώσουν, καθώς θα μπορείτε να ερμηνεύετε και να αξιολογείτε τα σήματα με τελείως διαφορετικό τρόπο.
Για παράδειγμα, ένας από τους δείκτες που τυγχάνουν ιδιαίτερης αποδοχής και δημοτικότητας ανάμεσα στους επενδυτές, είναι ο δείκτης Fibonacci (και οι παραλλαγές του). Λίγοι όμως, έχουν αφιερώσει το χρόνο ώστε να καταλάβουν τους ακριβείς υπολογισμούς πίσω από τον δείκτη και να είναι σε θέση να αξιολογήσουν αν τελικά είναι πράγματι σημαντικός και αποτελεσματικός. Έχει αποδειχθεί ότι η περίφημη ακολουθία Fibonacci δεν έχει καμία σχέση με το trading και καμία προφητική ιδιότητα – μία είναι τελικά η βασική αιτία που τον καθιστά τόσο δημοφιλή – το φαινόμενο της αυτοεκπληρούμενης προφητείας, αποτέλεσμα της μαζικής ψυχολογίας. Όπως γίνεται σαφές, η συνειδητοποίηση του παραπάνω φαινομένου, δίνει αμέσως άλλη ερμηνεία, άλλη έκταση, άλλο πεδίο εφαρμογής και μας επιτρέπει την προσέγγιση από μια τελείως διαφορετική οπτική.

» Βασικές κατηγορίες δεικτών & πώς παράγουν σήματα

Προπορευόμενοι δείκτες (Leading Indicators)

Πρόκειται για δείκτες οι οποίοι είναι σχεδιασμένοι ώστε να «προηγούνται» των κινήσεων της τιμής του τίτλου. Οι περισσότεροι προσπαθούν να φανερώσουν έγκαιρα τη «δυναμική» (momentum) της αγοράς, χρησιμοποιώντας ιστορικά δεδομένα για συγκεκριμένο αριθμό παρελθόντων περιόδων. Ο αριθμός των περιόδων είναι και το δεδομένο εισόδου ώστε να υπολογιστεί ο δείκτης («κοιτάζοντας» πίσω στο παρελθόν για συγκεκριμένο αριθμό περιόδων, συνεπάγεται ότι όλα τα προηγούμενα δεδομένα αγνοούνται). Μερικοί γνωστοί Leading Indicators είναι οι Commodity Channel Index – Δείκτης Εμπορευμάτων (CCI), ο Relative Strength Index – Δείκτης Σχετικής Δύναμης (RSI), o Stochastic Oscillator – Στοχαστικός Ταλαντωτής κ.α.

Θα ήταν χρήσιμο να υπογραμμίσουμε ότι τα σήματα θεωρούνται πιο ισχυρά και έγκυρα κατά την διάρκεια περιόδων πλάγιας κίνησης στην αγορά, χωρίς εμφανή τάση.

Ύστεροι δείκτες (Lagging Indicators)

Όπως υποδηλώνει και το όνομα, οι δείκτες αυτοί είναι σχεδιασμένοι να ακολουθούν τις κινήσεις της τιμής και να προσφέρουν λίγο καθυστερημένα, αλλά ισχυρά σήματα. Οι εν λόγω δείκτες αποδίδουν τα μέγιστα όταν χρησιμοποιήσαμε για την παραγωγή σημάτων κατά την διάρκεια περιόδων ισχυρών τάσεων (trending periods).

Συνίσταται να αποφεύγεται η χρήση των lagging δεικτών κατά την διάρκεια περιόδων χωρίς επικρατούσα τάση.

Ταλαντωτές (Oscillators)

Ταλαντωτής, ονομάζεται ένας δείκτης που οι τιμές του κυμαίνονται γύρω από μια κεντρική γραμμή ή ανάμεσα από δύο ακραία επίπεδα/όρια. Οι ταλαντωτές μπορούν να μας προσφέρουν έγκαιρα σημεία εισόδου, σήματα για αντιστροφή ή συνέχιση της τάσης και σήματα για ευκαιρίες αγοράς ή πώλησης (oversold – overbought). Συνδυάζοντας δύο τρόπους παραγωγής σημάτων (Crossovers και Divergence) προσφέρουν πληθώρα ενδείξεων και πληροφοριών χρήσιμες σε κάθε ανάλυση. Θεωρείται όμως ότι είναι πολύ πιο αποτελεσματικοί όταν χρησιμοποιούνται σε περιόδους χωρίς εμφανή τάση.

Λόγω των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους, η χρήση τους απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή. Οι ταλαντωτές έχουν ορισμένες αδυναμίες τις οποίες αν δεν συνειδητοποιήσουμε μπορούν να οδηγήσουν σε λάθος και επιζήμιες αποφάσεις. Το πρόβλημα της ασυνέπειας των σημάτων παρατηρείται ιδιαίτερα όταν υπάρχουν εμφανείς και ισχυρές τάσεις. Οι ταλαντωτές, είναι δυνατόν να παραμείνουν σε ακραία επίπεδα για μεγάλο χρονικό διάστημα αλλά δεν μπορούν να ακολουθήσουν μια τάση από την αρχή μέχρι το τέλος. Αυτό συμβαίνει ακριβώς επειδή οι τιμές τους περιορίζονται ανάμεσα σε δύο ακραία επίπεδα χωρίς να μπορούν να αυξάνονται για όσο διάστημα κρατάει μια τάση

» Η επιλογή των δεικτών

Φτάνουμε λοιπόν στην κρίσιμη διαδικασία επιλογής των κατάλληλων (για εμένα και την στρατηγική μου) δεικτών. Αν υποθέσουμε ότι δεν έχουμε καμία προηγούμενη εμπειρία και καμία έτοιμη στρατηγική στο μυαλό μας, τι θα ζητούσαμε πραγματικά από τους τεχνικούς δείκτες;

Η κοινή απάντηση που θα έδιναν όλοι οι traders είναι: “όσο το δυνατό περισσότερες πληροφορίες για τα κρίσιμα χαρακτηριστικά του υπό ανάλυση τίτλου/ζεύγους, απλά, κατανοητά και συνεκτικά”.

Ποια είναι λοιπόν αυτά τα «κρίσιμα χαρακτηριστικά»;

Momentum: Ώστε να αναγνωρίζουμε την παρούσα δυναμική της αγοράς
Ισχύς/εδραίωση τάσης & επίπεδα overbought/sold: Ώστε να αναγνωρίζουμε και να αξιολογούμε την ισχύ της τάσης και τα πιθανά σημεία αντιστροφής
Όγκος: Ώστε να γνωρίζουμε την ροή του χρήματος (money flow)
Μεταβλητότητα: Η μέτρησή της μας δίνει κρίσιμες πληροφορίες τόσο για την πιθανή απόδοση και την μέτρηση του κινδύνου, όσο και για την τοποθέτηση των S/L – T/P.
» “Volatility is greatest at turning points, diminishing as a new trend becomes established” – G. Soros «

– “Η μεταβλητότητα παίρνει την μεγαλύτερη τιμή της όταν βρισκόμαστε σε σημεία τροπής, ενώ ελαττώνεται καθώς εδραιώνεται η νέα τάση” –

» Η κατάστρωση στρατηγικής στην πράξη

Ας προσπαθήσουμε να εφαρμόσουμε και να συνδυάσουμε όλα τα παραπάνω στην πράξη.
Όπως αναφέραμε προηγουμένως, χρειαζόμαστε ένα δείκτη για κάθε ένα από τα παραπάνω χαρακτηριστικά.

Για την εκτίμηση της δυναμικής της αγοράς, επιλέγουμε το δείκτη MACD, καθώς είναι ένας απλός στον υπολογισμό, παραστατικός δείκτης και παράγει σήματα που είναι εύκολο να ερμηνευτούν.

Παραπέρα, για την αξιολόγηση της ισχύς της τάσης και την πληροφόρηση σχετικά με επίπεδα αντιστροφής της, επιλέγουμε τον RSI. Ο O RSI χρησιμοποιεί πολλές διαφορετικές τεχνικές παραγωγής σημάτων και προσφέρει πλήθος χρήσιμων πληροφοριών.

Άλλο απαραίτητο στοιχείο κάθε ανάλυσης αποτελεί η μελέτη της ροής χρημάτων (money flow) όπως αποτυπώνεται από τον όγκο συναλλαγών. Ένας, απλός στον υπολογισμό και στην ερμηνεία κατάλληλος δείκτης, είναι ο OBV.

Τέλος, θα ήταν ιδιαίτερα χρήσιμο να προσθέσουμε ένα δείκτη για την μεταβλητότητα – όπως ο ATR, ο οποίος χρησιμοποιείται και ως γνώμονας για το «στήσιμο» εντολών S/L – ή προαιρετικά ένα ακόμα δείκτη για την παρακολούθηση της τάσης, όπως ο Parabolic SAR.

Το εύρος των επιλογών που παρέχονται επιτρέπουν στον επενδυτή να συγκρίνει και να επιλέξει ύστερα από δοκιμές και μελέτη εκείνο το συνδυασμό δεικτών που ταιριάζει στην στρατηγική του.
Αυτό αποτελεί και ένα από τα πιο δημιουργικά κομμάτια του trading!

» Δύο λόγια για τον κάθε δείκτη

Υπολογισμός και χρήση του OBV

Ο Δείκτης Όγκου Ισορροπίας είναι ένας από τους συνηθέστερους δείκτες και από τους πιο «δυνατούς», καθώς αξιοποιεί το χαρακτηριστικό του όγκου να προηγείται των κινήσεων της τιμής. Ο όγκος αποτελεί πολύτιμο δεδομένο και ένα από τα βασικότερα χαρακτηριστικά της τεχνικής ανάλυσης, καθώς προσφέρει επιβεβαιωτικά και προγνωστικά σήματα.

Ο δείκτης OBV μετράει τις αρνητικές και θετικές ροές του όγκου ενός τίτλου, σε σχέση με την εξέλιξη της τιμής του στο χρόνο.

Ο υπολογισμός του δείκτη είναι αρκετά απλός, προσθέτει ή αφαιρεί από το σύνολο τον όγκο κάθε περιόδου ανάλογα με την κίνηση της τιμής. Προσδίδει θετικό ή αρνητικό πρόσημο στον συνολικό όγκο μιας περιόδου ανάλογα με τον αν η τιμή αυξήθηκε ή μειώθηκε. Δηλαδή αν η τιμή κινήθηκε σε υψηλότερα επίπεδα από την προηγούμενη περίοδο της προσδίδεται θετικό πρόσημο, ενώ στην αντίθετη περίπτωση, αρνητικό.

OBV = Προηγούμενη τιμή OBV + Όγκος Τρέχουσας Περιόδου

Υπολογισμός και χρήση του RSI

Οι τιμές του δείκτη κυμαίνονται μεταξύ «0» που αντιπροσωπεύει την περισσότερο «oversold» (υπέρ-πωλημένη) κατάσταση και «100» που αναπαριστά την πιο «υπέρ-αγορασμένη» κατάσταση του τίτλου. Ο δείκτης έχει προεπιλεγμένες για τον υπολογισμό του 14 περιόδους. Όσο μειώνουμε τις περιόδους που υπολογίζει ο δείκτης, τόσο πιο ευμετάβλητος γίνεται και συνήθως λιγότερες περίοδοι χρησιμοποιούνται για συναλλαγές σε μικρότερα χρονικά διαστήματα.

Ο μαθηματικός τύπος υπολογισμού του δείκτη είναι ο εξής:

RSI = 100 – (100/ 1 + RS)

Όπου :

RS = (Άθροισμα τιμών κλεισίματος ανοδικών περιόδων/n) / (Άθροισμα τιμών κλεισίματος πτωτικών περιόδων/n)

n= Ο αριθμός των περιόδων

Όπως βλέπουμε ο δείκτης ουσιαστικά συγκρίνει την ανοδική με την πτωτική δυναμική ενός τίτλου δίνοντάς μας μια εικόνα για τις πιέσεις (αγοράς ή πώλησης) που δέχεται ο τίτλος. Ο RSI χρησιμοποιεί crossovers και divergences για να μας δώσει σήματα. Μπορούμε να ξεχωρίσουμε τρία επίπεδα σημαντικότητας στο γράφημα του δείκτη, το επίπεδο Overbought, όταν ξεπερνάει την τιμή 70, το επίπεδο Oversold, όταν η τιμή του δείκτη υποχωρεί κάτω από 30 και την κεντρική γραμμή.

Υπολογισμός και χρήση του MACD

Ο δείκτης MACD είναι ένας από τους πιο γνωστούς δείκτες καθώς μας δίνει δυνατά σήματα για την τρέχουσα τάση και την δυναμική της.

Ο MACD, σχηματίζεται ουσιαστικά από την διαφορά μεταξύ δύο διαφορετικών περιόδων εκθετικών κινούμενων μέσων (EMA). Τυπικά, μία των 26 μονάδων και μία των 12, για τη σχεδίαση του, από την πρώτη αφαιρείται η δεύτερη. Η απεικόνιση του MACD γίνεται μαζί με άλλο ένα EMA, αυτή τη φορά 9 περιόδων, ο οποίος ονομάζεται και «Γραμμή Ένδειξης» (Signal Line). Καθώς οι γραμμές διασταυρώνονται, συγκλίνουν ή αποκλίνουν ο δείκτης παράγει τα σήματά του. Οι τιμές του κυμαίνονται πάνω και κάτω από τον κεντρικό οριζόντιο άξονα του μηδέν. Ανάλογα με το πόσο ευμετάβλητο είναι το χρεόγραφο ρυθμίζουμε και τις περιόδους των EMA. Για ένα περισσότερο ευμετάβλητο είναι καλύτερα να χρησιμοποιούμε λιγότερες περιόδους και το αντίστροφο.

Το Ιστόγραμμα MACD σχηματίζεται αφαιρώντας τον 9 περιόδων EMA από τον MACD. Το ιστόγραμμα είναι θετικό όταν ο MACD είναι πάνω από τον ΕΜΑ (9) και αρνητικό όταν είναι από κάτω.

» Οι κανόνες μου

Αφού έχουμε καταλάβει το τρόπο που ο κάθε δείκτης λειτουργεί και πρέπει να χρησιμοποιείται, ο ορισμός των κανόνων δεν χρήζει κάποιας ιδιαίτερης τεχνικής ή δεξιότητας. Αν γνωρίζουμε πώς παράγουν σήματα οι δείκτες, πώς θα τοποθετήσουμε τα stops μας, και ποια σήματα είναι bullish /bearish, το μόνο που χρειαζόμαστε, είναι ο κατάλληλος συνδυασμός σημάτων με επιβεβαιώσεις από την κίνηση της τιμής (price action), δηλαδή τη σωστή ισορροπία μεταξύ Discretionary και Systematic Trading.

» Η σημασία της μελέτης της κίνησης της τιμής (price action)

Το περιοδικό αυτό, έχει επανειλημμένως αναφερθεί στην σημασία του price action, στο συγκεκριμένο άρθρο όμως θα το εντάξουμε σε ένα πιο συγκεκριμένο πλαίσιο, τονίζοντας για μια ακόμη φορά την σημασία του στην λήψη αποφάσεων σχετικά με τα trades και τον συνδυασμό με τους δείκτες. Μπορεί να ακουστεί περίεργο αλλά μερικές φορές πολλοί επενδυτές αγνοούν τελείως την κίνηση της τιμής στο διάγραμμα και δίνουν βάση μόνο στους δείκτες – όμως οι δείκτες φιλτράρουν την τιμή με φόρμουλες και μαθηματικούς τύπους, ως εκ τούτου είναι παράγωγα και δεν αντανακλούν άμεσα τις κινήσεις της τιμής! – Το γεγονός αυτό πρέπει πάντα να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη και οι δείκτες να συνδυάζονται με την μελέτη της κίνησης της τιμής.
Για παράδειγμα, ένας δείκτης μπορεί να δίνει έντονο σήμα αγοράς, αλλά αν στο διάγραμμα της τιμής παρατηρούμε σχηματισμό «καθοδικού τριγώνου» ή αλλεπάλληλες πτωτικές κορυφές, τότε είναι πολύ πιθανό το σήμα να είναι λανθασμένο.

» Παράδειγμα εφαρμογής

Παρουσιάζουμε μια εφαρμογή όσων είπαμε παραπάνω, χρησιμοποιώντας συνδυασμό δεικτών για πολλαπλές επιβεβαιώσεις και ερμηνείες της αγοράς. Κοιτάζοντας το διάγραμμα (Δ1) βλέπουμε ότι έχουμε εισαγάγει τρεις δείκτες (OBV, RSI, MACD), διατηρώντας τις αρχικές τους ρυθμίσεις. Το διάγραμμα (Δ1) αποτυπώνει την κίνηση του ζεύγους USD/AUD από τα μέσα Φεβρουαρίου 2014 μέχρι τα τέλη Αυγούστου ’14. Βλέπουμε ότι ύστερα από την ολοκλήρωση του σχηματισμού Head & Shoulders (από αρχές μέχρι μέσα Μαρτίου ’14) η τιμή κινείται ουσιαστικά εντός εύρους, με τους αγοραστές και τους πωλητές να αναμετρούνται αλλά και να μαζεύουν δυνάμεις.
Από τις αρχές Ιουλίου 2014, παρατηρούνται υψηλότερα χαμηλά αλλά και χαμηλότερα υψηλά, το εύρος μικραίνει και η κίνηση της τιμής μας προετοιμάζει για ένα ξέσπασμα.
Μπορούμε να προϊδεαστούμε για την πιθανή κατεύθυνση της διάσπασης κοιτάζοντας την ανοδική κλίση του RSI, την διατήρηση των γραμμών του MACD πάνω από το 0 και τέλος από τον τρόπο που κινείται η τιμή.

Αρχές Σεπτεμβρίου 2014, δύο «μεγάλα», «καθαρά» ανοδικά κεριά, με το πρώτο να ξεκινάει πάνω από το μέσω σώματος του προηγούμενου πτωτικού κεριού και το δεύτερο να διασπά δυναμικά το σχηματισμό προς τα πάνω και να σηματοδοτεί το τέλος του consolidation.

Στρεφόμαστε στους δείκτες μας για επιβεβαίωση. Ο RSI έχει έντονη θετική κλίση και τιμή που πλησιάζει το 70 – ενώ οι γραμμές του MACD έχουν συγκλίνει και να ετοιμάζονται για crossover. Από την άλλη ο δείκτης OBV έχει ακόμα αρνητική κλίση, σ’ αυτό το σημείο καθοριστικό ρόλο για την έγκριση ή όχι του trade και την είσοδο στην αγορά θα παίξει και το Discretion: η κριτική δεινότητα και η επιλογή του επενδυτή. Κάποιος θα μπορούσε να παραμείνει υπομονετικός, πιστός στο σύστημα και να περιμένει όλους τους δείκτες να δώσουν σίγουρα σήματα – άλλος θα θεωρούσε επαρκείς τις ενδείξεις και θα άνοιγε θέση long (έχουμε ισχυρή ένδειξη από price action και έχουμε θετικές ενδείξεις από τους 2 από τους 3 δείκτες μας). Ακόμα όμως και αν κάποιος επέλεγε να είναι υπομονετικός, δεν θα έβγαινε χαμένος περιμένοντας μια πλήρης επιβεβαίωση από τον σχηματισμό και της επόμενης μπάρας, η οποία και θα την παρείχε.

Το ζεύγος όπως βλέπουμε στο δεύτερο διάγραμμα (Δ2) ακολούθησε σημαντική ανοδική πορεία και αν παραμέναμε πιστοί στις ενδείξεις των δεικτών μας, θα ακολουθούσαμε το ράλλυ μέχρι και τα 1.1570.

Στην συνέχεια και στα τέλη Σεπτεμβρίου με αρχές Οκτωβρίου, παρατηρούμε ότι οι ενδείξεις των δεικτών αρχίζουν να αντιστρέφονται (RSI κινείται και ακουμπά οριακά την τιμή 50 & έχουμε καθοδικό crossover στον MACD). Ένας πιο έμπειρος trader δεν θα ξεγελιόταν από αυτές τις ενδείξεις, καθώς θα αναγνώρισε την εμφάνιση σχηματισμού επιβεβαίωσης τάσης, falling wedge, σχηματισμός ο οποίος αναπαριστά την μάχη μεταξύ αγοραστών – πωλητών, την ανασυγκρότηση δυνάμεων και δίνει δυνατότητα επανατοποθετήσεων πριν την διάσπαση του σχηματισμού και την συνέχιση της τάσης (ένα ακόμα παράδειγμα που υπογραμμίζει την χρησιμότητα του συνδυασμού δεικτών και price action). Έτσι και έγινε, όπως βλέπουμε στο διάγραμμα Δ3, μετά την ολοκλήρωση του σχηματισμού και την διάσπαση του, η ανοδική τάση συνεχίστηκε και για την ακρίβεια, συνεχίζεται μέχρι και σήμερα.

» Αντί επιλόγου

Οι τεχνικοί δείκτες είναι πολύτιμα εργαλεία αποτέλεσμα μαθηματικών πράξεων ή/και στατιστικής ανάλυσης. Η κατανόηση και σωστή χρήση τους, μπορεί να αποτελέσει την βάση για επιτυχημένες συναλλαγές, αρκεί να μην ξεχνάμε να διατηρούμε απλότητα και ευκρίνεια στο τρόπο που τους χρησιμοποιούμε. Καμία ένδειξη δείκτη ή σχηματισμός δεν αποτελεί όμως θέσφατο! Είναι απαραίτητο να μάθουμε να συνδυάζουμε διαφορετικές τεχνικές, να λαμβάνουμε πολλαπλά σήματα και επιβεβαιώσεις από διαφορετικές πηγές, ώστε να αυξάνουμε τις πιθανότητες επιτυχίας της συναλλαγής μας. Χρειάζεται μια ισορροπία μεταξύ, διεισδυτικότητας της ανάλυσης και αποφασιστικότητας για είσοδο την σωστή στιγμή. Με τα λόγια του J. Nehru «Η τακτική του να είσαι υπερβολικά προσεκτικός ενέχει το μεγαλύτερο ρίσκο απ’ όλες τις υπόλοιπες».